Αναζητώντας στοιχεία για το άρθρο σχετικά με τον τουρισμό στην Αλβανία, βρήκαμε και άλλες, ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη γειτονική χώρα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουμε όσα εντοπίσαμε για τα μπούνκερ. Γνωρίζαμε βέβαια την ύπαρξή τους και τη χρήση τους ως καταφύγια, δεν φανταζόμασταν όμως ούτε τον απίστευτο αριθμό τους, ούτε τι έγινε με αυτά μετά το 1991. Θα αναφερθούμε στο σημερινό άρθρο μας στα μπούνκερ που κατασκευάστηκαν στην Αλβανία επί Χότζα.

Τι είναι τα μπούνκερ;

Τα μπούνκερ είναι αμυντικές στρατιωτικές οχυρώσεις που έχουν σχεδιαστεί για να προστατεύουν ανθρώπους και υλικά από βομβαρδισμούς, βολές πυροβολικού ή άλλες επιθέσεις. Είναι σχεδόν πάντα υπόγεια ή ημιυπόγεια και χρησιμοποιήθηκαν κυρίως στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους και τον Ψυχρό Πόλεμο για εγκαταστάσεις αποθήκευσης. Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο οι αντίπαλοι έχτισαν υπόγεια καταφύγια τα οποία στα αγγλικά ονομάζονταν dugouts, ενώ οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν τον όρο Bunker (καταφύγιο), ο οποίος επικράτησε τελικά.

Μάλιστα και ο Άγγλος ιστορικός Hugh Treror – Roper το 1947 στο βιβλίο του «The Last Days of Hitler» περιέγραψε το υπόγειο συγκρότημα του Χίτλερ κοντά στην Καγκελαρία του Ράιχ ως «το καταφύγιο του ίδιου του Χίτλερ», χρησιμοποιώντας τη λέξη bunker χωρίς εισαγωγικά. Υπάρχει μια εσφαλμένη εντύπωση ότι μπούνκερ υπήρχαν μόνο σε περιοχές πολεμικών συγκρούσεων. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει .Μπούνκερ υπήρχαν (και υπάρχουν) μεταξύ άλλων, στις Η.Π.Α., την Αυστραλία και αλλού.

Τα μπούνκερ του Χότζα

Η χώρα που μάλλον έχει στο έδαφος της τα περισσότερα μπούνκερ παγκοσμίως είναι η Αλβανία. Κατασκευάστηκαν από το 1967 ως το 1986, όταν τη γειτονική χώρα κυβερνούσε ο Ενβέρ Χότζα με το πρόσχημα της προστασίας του πληθυσμού της Αλβανίας από, ενδεχόμενες επιθέσεις εχθρών (υπαρκτών και ανύπαρκτων…) Στην πραγματικότητα όμως επρόκειτο για μια επίδειξη στρατιωτικής δύναμης από τον Χότζα, προς το εσωτερικό της χώρας.

Πόσα ήταν όμως τα μπούνκερ; Ο Σταύρος Τζίμας που έχει επισκεφθεί πολλές φορές την Αλβανία γράφει στο βιβλίο του «Στον αστερισμό του εθνικισμού» (Εκδόσεις επίκεντρο, 2010): «Στο πλαίσιο της παλλαϊκής άμυνας της πατρίδας, ο Χότζα είχε κατασκευάσει 75.000 πολυβολεία (μπούνκερ).

Σύμφωνα με έναν άλλο αριθμό, τον μέγιστο, επρόκειτο για τετρακόσιες χιλιάδες απ' αυτά. Τα μπούνκερ ακολουθούσαν τη γραμμή των συνόρων της χώρας σε τρεις περιμετρικές ζώνες. Η κάθε πόλη, αναλόγως του μεγέθους της, είχε τους δικούς της κύκλους, όπως και κάθε αυχένας ή διάβαση.

Τα πολυβολεία ήταν διαφόρων ειδών, ανάλογα με τα όπλα που στέγαζαν και εκτείνονταν από την παραθαλάσσια περιοχή ως τις πλαγιές και τις κορυφές των βουνών. Το καθένα απ' αυτά κόστιζε όσο ένα διαμέρισμα (!), σε μια περίοδο που η αλβανική κοινωνία αντιμετώπιζε οξύτατο πρόβλημα στέγασης».

Ο ακριβής αριθμός των μπούνκερ στην Αλβανία είναι άγνωστος. Στη WIKIPEDIA γίνεται αναφορά για ύπαρξη 750.000 μπούνκερ στην Αλβανία. Πρόκειται για εξωπραγματικό αριθμό.

Εντυπωσιακό στοιχείο είναι επίσης ότι μπούνκερ υπάρχουν στα πιο απίθανα μέρη: σε δρόμους, ακτές, στο γκαζόν προαύλιων χώρων ξενοδοχείων, ακόμα και σε νεκροταφεία! Πάντως, αν είναι σωστά όσα αναγράφονται στη WIKIPEDIA, ότι υπήρχαν 5,7 μπούνκερ ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, τα συνολικά μπούνκερ στην Αλβανία που έχει έκταση 28.748 τ. χλμ, ήταν περίπου 164.000.

Από τι υλικά φτιάχνονταν τα μπούνκερ; - Πώς μεταφέρονταν στις δυσπρόσιτες περιοχές;

Τα μπούνκερ ήταν κατασκευασμένα από σκυρόδεμα, χάλυβα και σίδηρο και τα μεγέθη τους ήταν διαφορετικά. Υπήρχαν μπούνκερ για λίγα άτομα, μέχρι μεγάλα καταφύγια πυρηνικών βομβών που προορίζονταν για χρήση από την ηγεσία του Κ.Κ. Αλβανίας και τους γραφειοκράτες. Συνήθως ήταν ημιυπόγεια και είχαν ανοίγματα για χρήση όπλων, σαν τις πολεμίστρες των κάστρων. Τον χειμώνα πλημμύριζαν, ενώ και το καλοκαίρι γέμιζαν από σκουπίδια!

Η κατασκευή τους έγινε με το «πρόγραμμα» «bunkerization» (bunkerizimi) του Χότζα. Δεν χρησιμοποιήθηκαν όμως ποτέ! Αποτελούνταν από τρία βασικά στοιχεία: έναν ημισφαιρικό θόλο από σκυρόδεμα διαμέτρου 3 μέτρων με οπές για τη χρήση όπλων, έναν κοίλο κύλινδρο για τη στήριξη του θόλου και έναν εξωτερικό τοίχο με ακτίνα 60 cm.

Τα κενά μεταξύ του κυλίνδρου και του εξωτερικού τοιχώματος γεμίζονταν με χώμα. Εντυπωσιακότερο στοιχείο όλων είναι ότι τα μπούνκερ δεν φτιάχνονταν στα μέρη όπου τοποθετούνταν. Προκατασκευαζόταν και στη συνέχεια μεταφέρονταν στις τελικές τους θέσεις.

Μέχρι κάποια σημεία η μεταφορά τους γινόταν με μηχανοκίνητα μέσα. Στη συνέχεια τα ογκώδη και πολύ βαριά μέρη των μπούνκερ μεταφέρονταν από ανθρώπους, οι οποίοι δεν διέφεραν σε τίποτα από τους δούλους που χρησιμοποιήθηκαν σε ανάλογες περιπτώσεις στη διάρκεια της παγκόσμιας ιστορίας…

Η επίδραση των μπούνκερ στην αλβανική οικονομία

Το πρόγραμμα του Χότζα για την κατασκευή μπούνκερ αφαίρεσε πόρους για την ανάπτυξη της Αλβανίας.
Όπως αναφέρει και ο Σταύρος Τζίμας, ένα μπούνκερ κόστιζε κατά μέσο όρο όσο και ένα διαμέρισμα δύο δωματίων. Ο εμπνευστής των μπούνκερ Josif Zagali είπε ότι η κατασκευή είκοσι μικρών μπούνκερ, κόστιζε όσο και η κατασκευή ενός χιλιομέτρου δρόμου.

Εκτός από χρηματικό, υπήρχε και ανθρώπινο κόστος, καθώς κάθε χρόνο 70-100 άνθρωποι έχαναν τη ζωή τους στην κατασκευή των μπούνκερ, τα οποία επίσης καταλάμβαναν μεγάλες γεωργικές εκτάσεις, εμποδίζοντας την καλλιέργειά τους…

Όλος ο σχεδιασμός των μπούνκερ εντασσόταν στην ψύχωση του Ενβέρ Χότζα ότι όλοι εποφθαλμιούν την Αλβανία και θέλουν να της επιτεθούν. Η πολιτική του ήταν ένα κράμα σκληροπυρηνικού σταλινισμού, με στοιχεία μαοϊσμού.

Θυμίζουμε ότι από το 1945 ως το 1948 η Αλβανία είχε στενές σχέσεις με τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο, οι οποίες διακόπηκαν μετά τη ρήξη του τελευταίου με την Κομινφόρμ. Ακολούθησε προσέγγιση με την ΕΣΣΔ και συνυπογραφή του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1955.

Η παραχώρηση από τον Χότζα στην ΕΣΣΔ της Σάσωνος , στον Κόλπο της Αυλώνας, για δημιουργία ναυτικής βάσης(1947-1961) θορύβησε τους Δυτικούς, ιδιαίτερα την Ιταλία, η οποία σε περίπτωση σύρραξης Ανατολής-Δύσης κινδύνευε άμεσα. Αυτό ήταν και το μόνο χρονικό διάστημα όπου όντως έγιναν κινήσεις για ανατροπή του Χότζα.

Μεταξύ 1947-1953 εκπονήθηκε από τις αμερικανικές, τις βρετανικές και τις ελληνικές μυστικές Υπηρεσίες σχέδιο που προέβλεπε την εκπαίδευση Αλβανών αντικαθεστωτικών σε στρατόπεδα της Μάλτας και του Λαυρίου και τη ρίψη τους στη συνέχεια με αλεξίπτωτα στην Αλβανία για να ξεσηκώσουν τον πληθυσμό εναντίον του Χότζα. Η επιχείρηση, σύμφωνα με τους Δυτικούς απέτυχε γιατί ο διπλός πράκτορας Κιμ Φίλμπι, πρόδωσε τα σχέδιά τους στον Στάλιν, ο οποίος έπειτα ενημέρωσε τον Χότζα.

Ο Σταύρος Τζίμας όμως γράφει ότι ο Μαρκ Ντοντάνι, μέλος της ομάδας των μυστικών πρακτόρων του Χότζα που εξάρθρωσε το δίκτυο των αντικαθεστωτικών, του εκμυστηρεύθηκε το 2008 ότι η πληροφορία για το σχέδιο ανατροπής του Χότζα δεν προήλθε από τον Κιμ Φίλμπι, αλλά από το Βατικανό! Αν έχει κάποια σημασία η άποψη μας, θεωρούμε πιθανότερη την εκδοχή του Ντοντάνι…

Το 1960 ο Χότζα κατήγγειλε την πολιτική αποσταλινοποίησης του Νικίτα Χρουστσόφ και τον Δεκέμβριο του 1965 διέκοψε κάθε σχέση με την, πρώην, ΕΣΣΔ. Τα Τίρανα προσέγγισαν τη μαοϊκή Κίνα, καταγγέλλοντας τον «σοβιετικό ρεβιζιονισμό».

Τον Σεπτέμβριο του 1968 η Αλβανία αποσύρθηκε από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και καταδίκασε τόσο τη σοβιετική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία όσο και την «Άνοιξη της Πράγας».

Το 1975 η Αλβανία ήταν η μοναδική χώρα που απουσίασε από τη Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ) στο Ελσίνκι. Το 1976 ο Χότζα άρχισε να απομακρύνεται και από την Κίνα, με την οποία ήρθε σε οριστική ρήξη τον Ιούλιο του 1978. Έτσι, έγινε η μοναδική χώρα στην ιστορία του 20ου αιώνα που βρέθηκε σε απόλυτο καθεστώς απομονωτισμού.

Τον Δεκέμβριο του 1981 ανακοινώθηκε η αυτοκτονία (;)του πρωθυπουργού Μεχμέτ Σέχου, τον οποίον αργότερα, ο Χότζα τον κατηγόρησε ως «πράκτορα ξένων υπηρεσιών». Στις 11 Απριλίου 1985 πέθανε σε ηλικία 76 ετών ο Ενβέρ Χότζα και τον διαδέχτηκε ο ευνοούμενός του Ραμίζ Αλία.

Παρά τα δημοκρατικά ανοίγματα που έκανε δεν μπόρεσε να αποτρέψει την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος της Αλβανίας. Το 1991 εκλέχτηκε Πρόεδρος της Αλβανίας στις πρώτες ελεύθερες εκλογές στην αλβανική ιστορία. Στις 3 Απριλίου 1992 παραιτήθηκε από το αξίωμά του και στις 9 Απριλίου 1992 το αλβανικό κοινοβούλιο εξέλεξε ως Πρόεδρο της χώρας τον Σαλί Μπερίσα ο οποίος σήμερα στα 79 χρόνια είναι ηγέτης του Δημοκρατικού Κόμματος της Αλβανίας…

Τα κρας τεστ στα μπούνκερ: η… κατσίκα και ο εμπνευστής των μπούνκερ που έγινε πειραματόζωο!

Είναι βέβαιο ότι το καθεστώς Χότζα θέλησε να δοκιμάσει την αντοχή των μπούνκερ. Για τον λόγο αυτό έκανε ορισμένα… κρας τεστ. Ο Σταύρος Τζίμας γράφει ότι αρχικά έκλεισαν σε ένα από αυτά μια κατσίκα και έπειτα άνοιξαν πυρ προς το μπούνκερ με διάφορα πυροβόλα όπλα. Η κατσίκα βρέθηκε νεκρή.

Τότε ο Υπουργός Αμύνης της Αλβανίας διέταξε τον εμπνευστή και σχεδιαστή των μπούνκερ, που ήταν ο Αρχηγός του Στρατού να πάρει ο ίδιος τη θέση του ζώου!. Έντρομος ο Αρχηγός υπάκουσε. Το μπούνκερ βομβαρδίστηκε από το Πυροβολικό με βλήματα μεγάλου διαμετρήματος, ωστόσο έμεινε αλώβητος.

Ο Στρατηγός βγήκε κάτωχρος, αλλά ζωντανός από το μπούνκερ. Το καθεστώς Χότζα βέβαια διαφήμισε το περιστατικό για να τονώσει το αίσθημα ασφάλειας του αλβανικού λαού.

Ο Σταύρος Τζίμας γράφει για τα μπούνκερ: «… όλος αυτός ο φοβερός ιστός από μπετόν και ατσάλι λειτουργούσε κυρίως ως ένας μηχανισμός κατατρομοκράτησης και πολιτικής χειραγώγησης των πολιτών και αυτό ήταν ενδεχομένως το σημαντικότερο για το σύστημα εξουσίας του Χότζα».

Και συνεχίζει αναφερόμενος στην… παλλαϊκή άμυνα της Αλβανίας εκείνη την εποχή: «Τρεις φορές τον χρόνο άντρες και γυναίκες έπαιρναν θέση με τον οπλισμό τους στα μπούνκερ, υποβαλλόμενοι σε υποχρεωτική στρατιωτική εκπαίδευση.

Μάθαιναν να χειρίζονται και να χρησιμοποιούν τα καλάσνικοφ και τα μπαζούκας, να εκσφενδονίζουν χειροβομβίδες, έκαναν νυχτερινές περιπολίες και εφόδους, οργάνωναν εικονικά σαμποτάζ κ.ά.». Ακόμα και στους αμπελώνες και σε άλλες καλλιεργούμενες περιοχές, είχαν τοποθετηθεί αιχμηρές σιδερένιες κατασκευές, που θα εξουδετέρωναν τους ξένους αλεξιπτωτιστές που θα έπεφταν, σε περίπτωση επίθεσης στην Αλβανία, πάνω τους…

Τι απέγιναν τα μπούνκερ;

Φαίνεται παράξενο, αλλά τα μπούνκερ ενώ δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ στα χρόνια του Χότζα και του Αλία, «αξιοποιήθηκαν» τη δεκαετία του '90 δύο φορές! Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των πυραμίδων το 1997, κάτοικοι των Αγίων Σαράντα κλείστηκαν σε μπούνκερ, λόγω των μαχών, μεταξύ του αλβανικού στρατού και του εξεγερμένου πλήθους! Επίσης, κατά τον πόλεμο του Κοσσυφοπεδίου, Αλβανοί κάτοικοι των συνοριακών χωριών με τη Σερβία χρησιμοποίησαν τα μπούνκερ για να προστατευθούν από τους βομβαρδισμούς των Σέρβων.

Το 2004 Αλβανοί αξιωματούχοι ανακάλυψαν ένα ξεχασμένο απόθεμα 16 τόνων αερίου μουστάρδας και άλλων χημικών όπλων, σε ένα μπούνκερ μόλις 40 χιλιόμετρα έξω από τα Τίρανα. Η Αλβανία έλαβε από τις Η.Π.Α. 20 εκατομμύρια δολάρια για να καταστρέψει τα όπλα. Ο αλβανικός στρατός έχει απομακρύνει κάποια μπούνκερ από τα παράλια της χώρας, παρασύροντάς τα από το έδαφος με τροποποιημένα άρματα μάχης Type-59.

Τα μπούνκερ όμως εξακολουθούν στη συντριπτική τους πλειοψηφία, να παραμένουν στη θέση τους ιδιαίτερα στις δυσπρόσιτες περιοχές όπου είναι ασύμφορη οικονομικά και πρακτικά αδύνατη η απομάκρυνσή τους. Πολλά από αυτά μετατράπηκαν σε ποιμνιοστάσια, αλλά και σε αποθήκες, καφετέριες, ακόμα και εξοχικά σπίτια, ιδιαίτερα στις παραθαλάσσιες περιοχές. Ένα, στην είσοδο της πόλης του Αργυροκάστρου μετατράπηκε σε ορθόδοξο χριστιανικό παρεκκλήσι.

Βέβαια κατά καιρούς έχουν γίνει προτάσεις και για άλλες χρήσεις των μπούνκερ, τα οποία πλέον έχουν μετατραπεί σε εθνικό σύμβολο της Αλβανίας και ενθύμιο ενός αυταρχικού καθεστώτος, το οποίο όμως κατάφερε να διατηρήσει την εδαφική ακεραιότητα της χώρας, ίσως γιατί ποτέ καμία από τις Μεγάλες Δυνάμεις δεν αποφάσισε και δεν θέλησε πραγματικά, τη διάλυσή της…

Πηγές: Σταύρος Τζίμας, «Στον αστερισμό του εθνικισμού», Εκδόσεις επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2010
Wikipedia.

Μιχάλης Στούκας - protothema.gr