Η Άρτεμις είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές του ελληνικού Δωδεκάθεου. Είναι κόρη του Δία και της Λητούς και δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα. Γεννήθηκε πρώτη στο ιερό νησί της Δήλου, όπου είχε καταφύγει η Λητώ για να αποφύγει τη ζήλια και το θυμό της Ήρας. Λατρευόταν ως προστάτιδα των βουνών και των δασών, θεά του κυνηγιού, προστάτιδα των μικρών παιδιών και ζώων και θεά του φεγγαριού.

Η Άρτεμις στην Ήπειρο

Η λατρεία της θεάς Αρτέμιδος κατά τους αρχαίους και ρωμαϊκούς χρόνους, ήταν ευρύτατα διαδεδομένη στον ελληνικό κόσμο, εξ ου και στην Ήπειρο. Τούτο το μαρτυρούν, όπως αναφέρεται παρακάτω, οι συγγραφείς αλλά και τα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία της Ηπειρωτικής Γης.

Ο Πολύαινος, συγγραφέας της αρχαιότητας από την Μακεδονία, στα «Στρατηγήματα» διηγείται τον φόνο της πριγκίπισσας Δηιδαμείας Β', της τελευταίας απογόνου της βασιλικής οικογένειας των Αιακιδών, κατά το έτος 233-232 π.Χ. εντός του ιερού της «Ηγεμόνης Αρτέμιδος», όπου είχε καταφύγει.

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Άρτας υπάρχουν αρκετά εκθέματα για την θεά. Η αναθηματική στήλη από ασβεστόλιθο, που γράφτηκε στα πλαίσια της λατρείας της Αρτέμιδος Περγαίας, χρονολογείται στα μέσα του 4ου ή αρχές 3ου αιώνα π.Χ.

Υπάρχει επίσης ενεπίγραφη στήλη, η οποία χρονολογείται προς το τέλος του 3ου και αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. και αποδεικνύει τη λατρεία των αναγραφόμενων θεοτήτων όπως του Απόλλωνα, της Αφροδίτης, της Αρτέμιδος, κτλ.

Άλλη μία στήλη βρέθηκε στις πηγές του Αχέροντα, στην δυτική Άρτα, και είναι αφιερωμένη στην λατρεία της Αρτέμιδος Πασικράτου. Από την μορφή των γραμμάτων χρονολογείται στο 'Α μισό του 2ου αιώνα π.Χ. [Σούλη 1978].

Στα Πιστιανά κατά τη διάρκεια εργασιών για τη διάνοιξη δρόμου βρέθηκε ένα αγαλματίδιο ύψους 0,16 μ. που χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο. Εικονίζει την θεά με κοντό χιτώνα και δορά (θώρακας από δέρμα) που περιβάλλει χιαστί το σώμα.

Η θέα Άρτεμις φαίνεται να ταυτίζεται επίσης με την θεά Παρθένο, χάριν της οποίας υπήρχε ναός-μαντείο. Απόδειξη της ταύτισης των δυο θεοτήτων προκύπτει και από τα χάλκινα νομίσματα του 3ου και 2ου αι. π.Χ., που βρέθηκαν κοντά στην αρχαία ελληνική πόλη της Βύλλιδας* (στη σημερινή Αλβανία κοντά στο Μπαλς, βλ. Σημείωση στο τέλος του άρθρου), τα οποία έχουν ως εμπροσθότυπο μια γυναικεία μορφή που είχε τόξο και φαρέτρα στον ώμο. Κοντά στην περιοχή αυτή, βρέθηκε επίσης ανάγλυφο γυναικείας θεότητας που έχει αναγνωριστεί ως η Άρτεμις Φωσφόρος ή Σελασφόρος εξαιτίας των χαρακτηριστικών του ανάγλυφου: είχε ζωσμένο χιτώνα, ψηλές ενδρομίδες (υποδήματα), και κρατούσε στο αριστερό χέρι μια δάδα, ενώ στο δεξί μια φιάλη [Χαντέλη 2020].

Η ευρεία εξάπλωση της λατρείας της θέας στην Ήπειρο κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, κατά τους οποίους μάλιστα ή Άρτεμις εκτοπίζει την Διώνη από τα νομίσματα, συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι η θεά λατρεύτηκε και στη Δωδώνη, το κύριο ιερό των Ηπειρωτών. Η Νικόπολη επίσης, όπως αποδεικνύεται από τις επιγραφές και τα νομίσματα, υπήρξε τόπος επιφανούς λατρείας της Αρτέμιδος ως Εφεσίας, Δαφρίας και Κελκαίας.

Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους η λατρεία της θεάς βεβαιώνεται ομοίως με επιγραφές στην αρχαία Φωτική (κοντά στη Παραμυθιά) αλλά και στη σημερινή Λεσινίτσα της Βορείου Ηπείρου, περιοχή που ανήκε (ή ήταν παρακείμενη) στην αρχαία Κεστρίνη [Σούλη 1978].

Τι ήταν όμως η αρχαία Κεστρίνη και που βρισκόταν;

Η αρχαία Κεστρίνη

Βάσει της μαρτυρίας του Θουκυδίδη η Κεστρίνη ανήκε στην Χαονία, καθώς ο ποταμός Θύαμις (Καλαμάς) ήταν το φυσικό βόρειο σύνορο της Θεσπρωτίας («ῥεῖ δὲ καὶ Θύαμις ποταμός, ὁρίζων τὴν Θεσπρωτίδα καὶ Κεστρίνην»). Καταλάμβανε (μάλλον) την ευρύτερη περιοχή μεταξύ του Καλαμά και του Βουθρωτού.

Ο Παυσανίας (2.23.6) μας πληροφορεί ότι η Κεστρίνη έλαβε την ονομασία της από τον γιο του Έλενου και της Ανδρομάχης, «καὶ τὴν Κεστρίνην καλουμένην ἀπὸ Κεστρίνου τοῦ Ἑλένου λαβεῖν τὸ ὄνομα». Σύμφωνα με τον μύθο, ο Νεοπτόλεμος (Πύρρος) έφερε μαζί του από την Τροία, τον Έλενο (γιο του Πριάμου και ιδρυτή της πόλης του Βουθρωτού) και την Ανδρομάχη (χήρα του Έκτορα), με την οποία απέκτησε τρεις γιους, τον Μολοσσό, τον Πίελο και τον Πέργαμο. Μετά τον θάνατο του Νεοπτόλεμου στους Δελφούς, ο Έλενος νυμφεύτηκε την Ανδρομάχη και απέκτησε τον Κεστρίνο «ἐγένετο δὲ καὶ Ἑλένῳ Κεστρῖνος: τούτῳ γὰρ Ἀνδρομάχη συνῴκησεν ἀποθανόντος ἐν Δελφοῖς Πύρρου».

Λόγω των περίφημων, κατά την αρχαιότητα, βοδιών της περιοχής δεν αποκλείεται σε κάποια χρονική στιγμή να αποκαλείτο έτσι και η ευρύτερη περιοχή της Χαονίας «Κεστρινικοὶ βόες· οἱ ἐν Χαονίᾳ. ἡ γὰρ Χαονία πρότερον Κεστρίνη προσηγορεύετο» (Ησύχ. λ. Κεστρινικοὶ βόες) [Hammond1967]. Κατά τον Ψευδο-Σκύλακα (Περίπλους 26) στην Κεστρίνη πιθανόν να βρισκόταν η μυθική ιβηρική Ερύθεια και το βασίλειο του Γηρυόνη από τους 12 άθλους του Ηρακλή (Γηρυόνου βόες).

Τα ανωτέρω στοιχεία της λατρείας και της μυθολογίας συσχετίζονται έντεχνα και αινιγματικά με την οικονομία της περιοχής, της οποίας ο πυρήνας ήταν η κτηνοτροφία.

Η επιγραφή της Αρτέμιδος Ιβερίας (Ιβηρίας) στη Λεσινίτσα

Η αξιοσημείωτη αναθηματική (αφιερωματική) επιγραφή των αυτοκρατορικών χρόνων προς την θεά Αρτέμιδα, προερχόταν από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη Λεσινίτσα και μεταφέρθηκε έπειτα (άγνωστο πότε) στους Αγίους Σαράντα όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός Nicholas Geoffrey Lemprière Hammond. Εκεί, την εντόπισε ο ίδιος το 1935 στην περιήγησή του και πρόκειται για μία αφιέρωση στην θεά Αρτέμιδα Ιβερία (Ιβηρία).

ΔΗΜΟ[Υ]

ΕΠΙΜΕΛΗ[ΤΕΥ]ΣΑΜΕΝΗΣ

ΝΙΚ[ΗΣ] ΤΗΣ ΕΙΕΡΗΑΣ

ΑΡΤΕΜΙΔΙ ΙΒΕΡΙΑ ΤΟ

ΒΑΣΙΛΕΟΝ ΝΗΡΕΥΣ ΔΩΡΟΝ

Ο Hammond μάλιστα στο βιβλίο του «Ήπειρος: Η γεωγραφία, τα αρχαία ερείπια, η ιστορία και η τοπογραφία της Ηπείρου και των παρακειμένων χωρών, 1967», απεικονίζει (ως σκαρίφημα) την επιγραφή και την περιγράφει ως ορθογώνια διαστάσεων 47 x 43 x 16 εκ. με την άνω δεξιά γωνία της σπασμένη.

Αρκετά χρόνια όμως πριν τον Hammond, την επιγραφή είχε εντοπίσει στους Αγίους Σαράντα (αρχαίος Ογχησμός) και ο αρχαιολόγος Κωνσταντίνος Ρωμαίος ο οποίος αναφέρει τα εξής στο Αρχαιολογικό Δελτίο του 1916: «…Έξωθεν της μικράς εκκλησίας των Αγ. Σαράντα παρετήρησα επιγραφήν των ρωμαϊκών χρόνων νεωστί ευρεθείσα εντός υπογείου της λεωφόρου του λιμενικού συνοικισμού, εν η αναφέρεται η Άρτεμις Ιβηρία. Διά τινά ατυχίαν απωλέσθη το σχετικόν σημείωμά μου και ουδέν άλλο επί του παρόντος δύναμαι να προσθέσω περί της επιγραφής». [Ρωμαίος1916]

Προς τι όμως η ονομασία της Αρτέμιδος ως Ιβερίας; Η περίεργη αυτή επίκληση της θεάς θα μπορούσε να συνδεθεί με τα μέχρι τώρα γνωστά στοιχεία, με την αρχαία Κεστρίνη, τον μύθο των βοδιών του Γηρυόνη και την ιβηρική Ερύθεια. Αν και αρκετά μεταγενέστερη, η επιγραφή ενισχύει την άποψη ότι οι αρχαίοι είχαν ταυτίσει τη μυθική τοποθεσία με μία ή περισσότερες περιοχές της Χαονίας, γεγονός που θα πρέπει να επιβίωσε στις εγχώριες παραδόσεις για αρκετούς αιώνες. Πιθανότατα κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους κάποιο τμήμα της Κεστρίνης ή των παρακείμενων εδαφών να μετονομάστηκε σε Ιβηρία, ως απόρροια των προγενέστερων και διατηρημένων μύθων [Χαντέλη2020].

Όπως αναφέρουν οι βιβλιογραφικές πηγές, η επιγραφή προερχόταν από τον Ναό του Αγίου Γεωργίου της Λεσινίτσας. Στη Λεσινίτσα υπάρχουν δύο εκκλησίες αφιερωμένες στη μνήμη του Αγίου Γεωργίου. Η μία, η οποία αποτελεί και μνημείο πολιτισμού, βρίσκεται στην Άνω Λεσινίτσα και κατασκευάστηκε πριν από το 1525. Η άλλη, η οποία είχε μετατραπεί σε εργοστάσιο απόσταξης φασκόμηλου από το αθεϊστικό καθεστώς, είχε κατασκευαστεί την δεκαετία του 1930 στην Κάτω Λεσινίτσα, δίπλα στο παλαιό γεφύρι από τον αείμνηστο γιατρό Βασίλειο Λέζο. Ελλείψει επιπρόσθετων δεδομένων και λαμβάνοντας υπόψιν ότι η επιγραφή είχε εντοπιστεί από το 1916 στους Αγίους Σαράντα, μπορούμε να πούμε με σχετική βεβαιότητα ότι προέρχεται από τον Άγιο Γεώργιο στην Άνω Λεσινίτσα.

Που βρίσκεται τώρα η επιγραφή της Λεσινίτσας;

Η τελευταία φορά που κατεγράφη η επιγραφή της Αρτέμιδος Ιβερίας εξ όσων γνωρίζουμε ήταν το 1935 από τον Hammond. Έκτοτε, δεν υπάρχει κάποιο άλλο στοιχείο για την τύχη της. Μία σύντομη επιτόπια έρευνα στους Αγίους Σαράντα δεν έφερε κάποιο αποτέλεσμα ως προς την ανεύρεσή της. Πιθανόν να έχει καταστραφεί (ή να εκλάπη) κατά τον Β' ΠΠ ή κατά τα μετέπειτα χρόνια. Ίσως όμως και να βρίσκεται παραμελημένη σε κάποια αποθήκη της Αλβανίας ή του εξωτερικού. Ωστόσο, επειδή δεν υφίσταται επιβεβαιωμένη καταστροφή αυτής, η έρευνα είναι αναγκαίο να συνεχιστεί, ούτως ώστε εάν εντοπιστεί, να επιστραφεί, αν το επιτρέπουν οι συνθήκες, στον τόπο τον οποίο αρχικά βρέθηκε, στη Λεσινίτσα.

Οδυσσέας Σέκκας - Άλκηστη Μπαλκώνη

*Σημείωση. Η Βύλλιδα υπήρξε πρωτεύουσα των Βυλλιόνων και ιδρύθηκε στη δεξιά όχθη του Αώου ποταμού κοντά στο Μπαλς της σημερινής Αλβανίας. Η Βύλλιδα ήταν ελληνική πόλη, και αυτό αποδεικνύεται περίτρανα από το γεγονός ότι είναι καταγεγραμμένη στον κατάλογο των θεαροδόκων των Δελφών, και κατά συνέπεια είχε την δυνατότητα να συμμετάσχει στους πανελλήνιους αγώνες των Πυθίων (220-189 π.Χ.).

Πηγές-Παραπομπές

• N.G.L. Hammond, Epirus. The Geography, the Ancient Remains, the History and the Topography of Epirus and Adjacent Areas, Oxford, 1967
• Τζουβάρα-Σούλη, Χρυσηίς, Η λατρεία των γυναικείων θεοτήτων εις την Αρχαίαν Ήπειρον, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1979
• Χαντέλη Βασιλική. Χάονες. Η ιστορία ενός ηπειρωτικού έθνους. Τόμος 'Α, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2020
• Κωνσταντίνος Ρωμαίος, Αρχαιολογικό Δελτίο, Τόμος 2, Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης, Αθήνα, 1916
• https://www.archaiologia.gr

Πηγή:lesinitsa.gr